Archiwum Państwowe w Malborku - Malborska Gmina Synagogalna 1814 – 1938

Malborska Gmina Synagogalna 1814 – 1938

    Malbork - miasto w cieniu zamku. W całej swej historii zawsze było niejako przytłoczone i determinowane przez krzyżacką warownię. Dopiero wiek XIX przyniósł mu niezależny rozwój w ramach Cesarstwa Niemieckiego. Wtedy też, z początkiem wieku zaczęli osiedlać się tu także Żydzi, co prawda pojawiali się tu już w XIV i XV w., jednak ze względu na obowiązujący tu przywilej "de non tolerandis Iudaeis", nie było to stałe osadnictwo. Dopiero dzięki pruskiej ustawie miejskiej z 19 listopada 1808 roku i ustawie z 11 marca 1812 roku, regulującej nowy status ludności żydowskiej w Prusach, zniesiono dotychczasowe ograniczenia dla ludności żydowskiej. Żydzi stali się obywatelami państwa pruskiego, uzyskali prawo swobodnego osiedlania się we wszystkich miastach oraz prawo nabywania i posiadania nieruchomości. W Malborku, po raz pierwszy Żydzi osiedlili się w 1813 roku. Do miasta miało wtedy przybyć sześć żydowskich rodzin. Byli to: Wolff Leyser Aschenheim,  Benjamin Isaacsohn, Boas Hirch Cohn, Jakob Hirschberg, Isaac Flatow, Lenser Isaac Cohn. W 1814 roku ukonstytuowała się gmina wyznaniowa, a przełożonym jej (Vorsteher) został wybrany Wolff Leyser Aschenheim. Wybór ten został zatwierdzony przez magistrat miejski w lutym 1815 roku. Wraz z powołaniem gminy wyznaniowej, zgodnie z orzeczeniem Nadradcy Policji z maja 1814 roku, ustalono tez miejsce pochówku dla zmarłych Żydów. Gmina Malbork 18 stycznia 1819 sprzedała społeczności żydowskiej plac położony w obrębie Moczarów (Hoppenbruch), w odległości 40 prętów od Wielbarka (Willenberg) (działka nr 33 c) /obecnie to ulica 500-Lecia 71 – pusty plac przy cmentarzu żołnierzy radzieckich, który notabene zajął także część nekropolii wyznania mojżeszowego.  Według sprostowań z Sądu Miejskiego z 1819 roku  do własności zakupionej, powierzchnia jej nie mogła być większa, do czasu zatwierdzenia przez państwo gminy jako korporacji (stowarzyszenia). Po prawnym zatwierdzeniu gminy, jako korporacji, mogła nabywać prawa do gruntów i prawa własności. Cmentarz został powiększony dopiero w 1876 (zatwierdzone w 1878 roku), kiedy to dokupiono za 600 marek działkę nr 33 d.  Na cmentarzu znajdowały się zarówno kamienne, jak i drewniane macewy, w zależności od statusu społecznego zmarłego. W 1852 r. powstało prywatne Towarzystwo Pogrzebowe „Chewra Kaddischa”, w celu należytego wypełnienia obowiązków religijnych dotyczących zmarłych. Towarzystwo działało na podstawie statutu z 21 grudnia 1852 roku (10 Tewet 5613 r. według kalendarza żydowskiego).  2 sierpnia 1826 kupiec Lenser Isaac Cohn zwrócił się do Rady Miasta Malborka o pozwolenie na stworzenie Synagogi, na posesji nr 259 w Malborku, przy ulicy Schuhgasse (obecnie nie istnieje, znajdowała się w północno – zachodniej części Starego Miasta). Zgodnie bowiem z nakazem talmudycznym w miejscu, gdzie mieszkało 10 dorosłych Żydów, należało założyć synagogę. Nie musiał być to specjalnie wzniesiony budynek, lecz specjalnie w tym celu przygotowane pomieszczenia w mieszkaniu pobożnego Żyda. Jako, że gmina malborska nie była formalnie zatwierdzona, Rejencja Gdańska wszelkie wcześniejsze prośby o zakup działki odrzucała. Na synagogę zaadoptowano więc budynek starego spichlerza. Synagoga pozbawiona była ogrzewania, ale posiadała osobne pomieszczenia dla mężczyzn i kobiet. Pomieszczenie służące do modlitwy znajdowało się poniżej poziomu ulicy. Malborska Gmina Żydowska stała się prawnym stowarzyszeniem (korporacją), dopiero po zatwierdzeniu statutu malborskiej gminy żydowskiej, który regulował jej życie społeczno – religijne. Było to wynikiem ustawy króla pruskiego Fryderyka Wilhelma IV z 23 lipca 1847 roku, która regulowała status gminy żydowskiej pod względem organizacyjnym i kultowym, uznając ją za korporację prawną. Ustawa narzucała na przedstawicieli wybranych przez gminę przymus opracowania statutu i wymóg zatwierdzenia go przez władze rządowe. Statut gminy żydowskiej w Malborku został sporządzony 8 lipca 1856, a 24 października tegoż samego roku został zatwierdzony przez Nadprezydenta Prowincji Prusy Eichmanna. Statut ustalił granice Malborskiego Okręgu Synagogalnego. Okręg ten obejmował miasto Malbork, Sztumskie Przedmieście ( obecnie dzielnica Malborka ), wszystkie miejscowości leżące na prawym brzegu rzeki Nogat, o ile wchodziły w skład powiatu malborskiego, następnie wszystkie miejscowości znajdujące się po lewej stronie szosy prowadzącej z Malborka do Tczewa, łącznie z przedmieściem Kałdowo, Kałdowem Zamkowym i wsiami : Gnojewo, Kończewice, Stara Wisła, Kamienice, Szawałd, Pielica, Lasowice Wielkie, Tragamin, Kamionki, Kościeleczki, Stogi i Szymankowo. Administrowanie i reprezentowanie gminy, Statut powierzył Zarządowi gminy i Kolegium Reprezentantów. Zarząd miał składać się z 3 osób, a Kolegium z 9 osób. Kadencja obu przedstawicielstw trwała 6 lat. Kandydatami do tych urzędów mogli być tylko mężczyźni, liczący najmniej 30 lat i będący przynajmniej od 3 lat członkami gminy. Kandydat musiał cieszyć się nieposzlakowana opinią i nie zalegać z należnymi na rzecz gminy opłatami. Do pierwszych wyborów władz gminy żydowskiej w Malborku doszło w 1853 roku. Wybrani zostali zatwierdzeni przez rząd pruski rok później. Od 1894 r., nastała „nowa era” dla malborskiej gminy. Wzrost liczby członków gminy w II połowie XIX wieku doprowadził do wzniesienia w latach 1897 – 1898 nowej synagogi. Pod budowę synagogi nabyto nową parcelę nr 1123, przy ulicy Schulstrasse ( później Deutsch-Ordensstrasse, a od 1933 r – Adolf-Hitlerstrasse). Budynek synagogi wzniesiono w stylu mauretańskim. Moda na ten styl w architekturze synagog zapanowała około połowy XIX w, w całej niemal Europie. Koszt budowy wyniósł 40 000 marek. Budynek synagogi dotrwał do 10 listopada 1938 roku, kiedy to z inicjatywy szefa Służby Bezpieczeństwa III Rzeszy, Reinharda Heydricha, naziści urządzili pogrom Żydów w całych Niemczech.